چیستی حکمت از دیدگاه آیةالله خامنه ای
آیةالله خامنه‌ای نیز بارها از چیستی حکمت و معیار آن سخن گفته است و نیز حکیم را تعریف کرده است. تعریف وی تعریفی انتزاعی نیست، بلکه تعریفی با شاخصه‌های عینی است. به نظر وی، محاسبات مادّی، تا آنجا که درک فعل و انفعالات مادّی به انسان می‌دهد، درست است؛ اما یک سلسله محاسبات و علل و عوامل و فعل و انفعالات هست که حواس انسان و در اغلب موارد، عقل مادّی انسان را به آن‌ها راه نیست؛ آن‌ها را دیدِ دیگری می‌تواند ببیند و می‌گوید: «من تصور می‌کنم، آن چشمی که می‌تواند آن فعل و انفعالات را ببیند، اسمش در اصطلاح اسلامی و قرآنی، عبارت از حکمت است». به همین جهت، با اشاره به همان معنای واقعی و قرآنی حکمت که خدای متعال می‌فرماید ما آن را به پیامبران دادیم «وَ آتَیْناهُ الْحِکْمَةَ وَ فَصْلَ الْخِطابِ (ص : 20)»، تأکید بر بررسی این معنا دارد و بر همین اساس نتیجه می‌گیرد: «حکمت، آن بینشی است که می‌تواند حقایق را ماورای غشای مادّی آن ببیند»1. به همین جهت در تفسیر عبارت «وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ (الجمعة : 2)» بر آن است که حکمت یک مرتبه از تزکیه بالاتر بوده و باز کردن چشم‌ها به حقایق است.2
از دیدگاه وی، حکمت، فکر مستحکمی است که نه ابزار عقلانی می‌تواند آن را نفی کند و از بین ببرد و نه استدلال و تجربه‌ای هم می‌تواند آن را خنثی کند. وی بر آن است که با نظر در آن آیاتی از قرآن که حکمت را معین می‌کنند، روشن می‌شود که این موارد از اموری‌اند که اگر بشریت تا ابد هم تلاش کند، نمی‌تواند آن‌ها را رد کند. او این حکمت را همان می‌داند که انبیا به آن ممتازند و از آنِ بندگان برگزیده و صالح است و همان است که فلاسفه آن را «صیرورة الانسان عالَماً مضاهیا للعالم الحسّی»3 می‌گویند. آیةالله خامنه‌ای این عبارت را چنین تفسیر می‌کند:
چنان افکار برجسته و مستحکم و غیر قابل خدشه‌ای در روح او ـ بنده‌ی برگزیده و صالح ـ گسترش پیدا کرده است، که خود تبدیل به یک عالَم شده است و شما میتوانید کون را، وجود را، و همه‌ی گیتی را در سخن او، در اشاره‌ی او و در اقدام او مشاهده کنید. این، حکمت است.4
وی سخن حکمت‌آمیز را محکم، غیر مشتبه، غیر موهون و غیر ضعیف توصیف می‌کند5 و بر آن است که در سخن حق و در کلام حکمت، تکرار نیست.6 به نظر وی، از محاسبات مادی و ظاهری حکمت و سخن حکیمانه حاصل نمی‌شود؛ «اما ماوراى این محاسبات بسیار حقیر و کوته‌بینانه‌ى مادى، محاسباتى حقیقى در عالم وجود، وجود دارد که آن، محاسبات حکمت‌آمیز الهى است» و او تلاش دارد از قرآن کریم و روایات اهل بیت به آن‌ها دست یابد.7
از نظر آیةالله خامنه‌ای، حکیم نه با استدلال و تمهید مقدمات معمولی، با نورانیت نفسانی و نگاه رحمانی و حکمت خودش، چیزهایی را به وضوح و روشنی می‌بیند و می‌فهمد که دیگران عصازنان خودشان را به آن نقطه می‌رسانند.8 وی حکیم را چنین تعریف می‌کند:
حکیم یعنی آن کسی که حقائقی را مشاهده می‌کند که از چشم‌های دیگران مغفولٌ عنه است؛ پوشیده است. کلمات او، کلماتی ممکن است ساده به نظر بیاید، اما هرچه می‌شکافید، می‌بینید لایه‌ها و عمق‌های بیشتری دارد.9
وی با اشاره به این که مرادش از حکیم معنای مصطلح آن، یعنی فیلسوف، نیست؛ بلکه همان معنای قرآنی مد نظر او است10؛ تصریح می‌کند که مرادش این نیست که حکیم عالم غیب است؛ بلکه حکیم همچون کسی است است که جریان آب زیرزمینی را درک می‌کند که بسیاری از درک آن عاجزند.11 وی با تمثیل روشن دیگری می‌گوید:
حکیم، یعنی آن کسی که ماورای این ظواهر، چیزهایی را مشاهده می‌کند که چشم‌های عادی و معمولی، از دیدن آن عاجزند. در مقایسه‌ی با دیگر مردم، مثل پیر مجربی در مقابل جوان خام و تازه‌وارد است. همین ضرب‌المثلی که شنیده‌اید: آنچه در آینه جوان بیند، پیر در خشت خام آن بیند؛ اشاره به همین نکته است.12
1بیانات، 1369، دیدار با فرماندهان سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و رؤسای دفاتر نمایندگی ولی فقیه در این نهاد (1369/06/29)، ص232.
2بیانات، 1385، دیدار کارگزاران نظام، سفرای کشورهای اسلامی و مهمانان کنفرانس وحدت اسلامی به مناسبت روز مبعث پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله) (1385/05/31)، ص86.
3این که انسان جهانی هم‌ارز جهان محسوس شود. ملاصدرا می‌نویسد: «حکما یادآوری می‌کنند که فایده‌ی گردآوری حکمت و غایت آن است که نفس انسان با آن جهانی عقلی هم‌ارز این جهان حسی شود» (صدرالمتألهین شیرازی، الحکمة المتعالیة فى الاسفار العقلیة الاربعة، ج5، 300) و نیز میرداماد می‌نویسد: «نفسی که با عقلش، ذاتش تمامیت‌خواه است، جهانی عقلی، هم‌ارز جهان حسی بوده و نسخه‌ای مطابق کتاب خدای مبین است که نظام سازوار یکتا برای جهان‌های قرار یافته است؛ با همه‌ی کلیات و جزییات و با همه‌ی اجمال و تفصیل‌اش» (میر محمد باقر داماد، مصنفات میر داماد، ص201، انتشارات انجمن آثار و مفاخر فرهنگ).
4بیانات، 1375، دیدار روحانیون و مبلغان در آستانه‌ی ماه محرم (1375/02/26)، ص44.
5بیانات، 1376، دیدار با علما و روحانیون در آستانه‌ی ماه مبارک رمضان (1376/10/03)، ص164.
6بیانات، 1370، دیدار با گروه کثیری از کارگران و معلمان سراسر کشور، به مناسبت روز جهانی کارگر و روز معلم، ص40.
7بیانات، 1371، دیدار نمایندگان دوره‌ی چهارم مجلس شورای اسلامی، ص47.
8بیانات، 1368، مراسم بیعت ائمه‌ی جمعه‌ی سراسر کشور به اتفاق رئیس مجلس خبرگان، ص128.
9بیانات، 1387، دیدار معلمان استان فارس (1387/02/22)، ص21.
10بیانات، 1369، دیدار با فرماندهان سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و رؤسای دفاتر نمایندگی ولی فقیه در این نهاد (1369/06/29)، ص231.
11همان، ص232.
12بیانات، 1369، دیدار با فرماندهان عالی‌رتبه‌ی نیروهای نظامی و انتظامی، و اعطای آیین‌نامه‌ی انضباطی نیروهای مسلح به رئیس ستاد فرماندهی کل قوا (1369/10/22)، ص397.
