قاعده‌ی نفی عسر و حرج از منظر فقیهان شیعه

قاعده‌ی نفی عسر و حرج را، نسبت به قاعده‌ی لا ضرر، به راحتی می‌توان به عنوان یک قاعده نافیه به شمار آورد، زیرا کسی از فقیهان آن را به عنوان ناهیه به شمار نیاورده است. اگرچه برخی فقیهان به اهمیت این قاعده، تأکید داشته‌اند؛ اما به‌قدری که به قاعده‌ی لا ضرر توجه شده، این قاعده بررسی نشده است.¹ در واقع، این قاعده هم در فقه و هم در اصول فقه به کار رفته است. به نظر نمی‌رسد علت آن ناشی از کم اهمیت دانستن این قاعده باشد، بلکه بیشتر به این جهت است که اصول فقه امروز در حاشیه‌ی اصول فقه شیخ انصاری است و چون وی در فرائد الأصول به طور مستقل به قاعده‌ی لا ضرر پرداخته، همگان در باب آن اظهار نظر کرده‌اند؛ اما از قاعده‌ی نفی عسر و حرج به صورت پراکنده و به مناسبت سخن گفته است. در میان فقیهان پیشین کسانی این قاعده را نفی کرده‌اند. شیخ حر عاملی می‌نویسد: «نفی حرج مجمل است و جزم به آن در غیر مورد تکلیف ما لایطاق ممکن نیست، در غیر این صورت رفع همه‌ی تکالیف لازم می‌آید»². در میان فقیهان متأخر نه تنها چنین رأیی یافت نشد، بلکه برخی به طور مستقل آن را بررسی کرده‌اند؛ اما ظاهراً پیش از مرحوم نراقی در عوائد الأیام کسی به آن نپرداخته است.³

1میرزا محمدحسن آشتیانی، الرسائل التسع، ص۲۱۵ و ۲۱۶. محمد فاضل لنکرانی، ثلاث رسائل، ص۹ و ۱۰. ناصر مکارم شیرازی، القواعد الفقهیة، ج‌۱، ص۱۵۹.

2شیخ محمدبن حسن حرّ عاملی، الفصول المهمة فی أصول الأئمة، تکملة الوسائل، ج۱، ص۶۲۶.

3ناصر مکارم شیرازی، القواعد الفقهیة، ج‌۱، ص۱۵۹.