فقه ربوبی

شیخ صدوق از محمدبن یعقوب کلینی نقل می‏کند که اسحاق‏بن یعقوب گفت: از محمدبن عثمان عمری رحمه الله خواستم نامه‏ای را [به امام‏عصر علیه السلام ] برساند که در آن مسائلی را که بر من حل نشده بود، پرسیده بودم، پس توقیعی به خط مولایمان صاحب الزمان علیه السلام آمد:

وَ أَمَّا الْحَوَادِثُ الْوَاقِعَةُ فَارْجِعُوا فِیهَا إِلَى رُوَاةِ حَدِیثِنَا فَإِنَّهُمْ حُجَّتِی عَلَیْکُمْ وَ أَنَا حُجَّةُ اللَّه‏.¹

و اما در پیشامدهای زمانه، به راویان حدیث ما رجوع کنید که آنان حجت من بر شمایند و من حجت خدا بر ایشانم.

شیخ طوسی نیز این خبر را در الغیبة به طور مسند و ابومنصور طبرسی در الاحتجاج، آن را مرسل نقل کرده‏اند.²

برای فهم دقیق این روایت لازم است مفهوم دو واژه‏ی «حوادث واقعه» و «حجت» به طور کامل روشن شود. امام خمینی رحمه الله در تبیین منظور از حوادث واقعه می‏فرماید:

منظور از «حوادث واقعه» که در این روایت آمده، مسائل و احکام شرعیه نیست. نویسنده نمی‏خواهد بپرسد: درباره‏ی مسائل تازه‏ای که برای ما رخ می‏دهد چه کنیم؟ چون این موضوع جزو واضحات مذهب شیعه بوده است و روایات متواتره دارد که در مسائل باید به فقها رجوع کنند. در زمان ائمه‏ی اطهار قدس سرهما هم به فقها رجوع می‏کردند و از آنان می‏پرسیدند. کسی که در زمان حضرت صاحب الزمان(عج) باشد و با نواب اربعه روابط داشته باشد و به حضرت نامه بنویسد و جواب دریافت کند، به این موضوع توجه دارد که در فرا گرفتن مسائل به چه اشخاصی باید رجوع کرد. منظور از «حوادث واقعه» پیشامدهای اجتماعی و گرفتاری‏هایی بوده که برای مردم و مسلمین روی می‏داده است.³

واژه‏ی دیگر حجت است، «حجت» امری است که براساس آن احتجاج می‏شود:

«حجت الله» کسی است که خداوند او را برای انجام اموری قرار داده است و تمام کارها، افعال و اقوال او حجت بر مسلمین است. اگر کسی تخلف کرد بر او احتجاج (و اقامه‏ی برهان و دعوی) خواهد شد.⁴

بنابراین، «حجت خدا»، نماینده‏ی اوست و حجت امام عصر(عج) نیز نماینده‏ی او خواهد بود و این نمایندگی و حجیت چنان که در متن توقیع است درباره‏ی حوادث واقعه است.

مسئله‏ی دیگر درباره این روایت، حل مشکل سند آن است. برخی از حیث سند براین روایت خدشه کرده و گفته‏اند که اسحاق‏بن یعقوب شناخته شده نیست و در کتاب‏های رجالی درباره‏ی او سخنی گفته نشده است، ولی این خدشه وارد نیست؛ زیرا اسحاق‏بن یعقوب به طور مستقیم و بی‏واسطه نزد کلینی رحمه الله مدعی ارتباط با سفیر امام عصر(عج) و صدور توقیعی از ناحیه‏ی مقدسه برای خود شده است. کلینی که خود در زمان غیبت صغری و در بغداد ـ شهری که نواب خاص در آن سکونت داشتند ـ می‏زیست، در صورت تردید در ثقه بودن اسحاق‏بن یعقوب، به سادگی می‏توانست حقیقت را کشف کند. ادعای داشتن توقیع از ناحیه‏ی مقدسه نیز ادعایی کوچک نبود که کلینی به سادگی بپذیرد. همچنین گفته شده اگر کلینی به این روایت اعتماد داشت، چرا آن را در کافی نیاورده است؟ شیخ محمد سند در پاسخ به این اشکال می‏گوید:

با این که کلینی معاصر نواب خاص است ولی کتاب کافی او به کلی تهی از توقیعات است و البته سبب آن این بوده که کلینی می‏خواست کتابش را نشر نماید و در حال تقیه و پنهان بودن امام، از نقل توقیع از او وجود امام و اموری امثال آن معلوم می‏شد. همچنین شیخ طوسی از کلینی روایات زیادی را نقل می‏کند که در کافی موجود نیست، پس این به این معناست که او همه آنچه روایت کرده است، را در کافی به ودیعت ننهاده مضافا به اینکه بعضی از مؤلفات کلینی از بین رفته و به ما نرسیده است.⁵

بنابراین، توقیع شریف هم از نظر سند قابل اعتماد است و هم از نظر دلالت، دلالت تام بر ولایت فقیه دارد.