مفهوم ممیز در فقه

عقل مردم در یک رتبه نیست¹ و نیز عقل به تدریج کامل می‌شود و تمییز مرحله‌ی اولیه‌ی عقل است.² کودک در ابتدا غیر ممیز است و به تدریج به مرحله­ی تمییز می‌رسد. فقیهان در تعریف ممیز اقوال گوناگونانی دارند؛ اما در بند رفع اختلاف تعاریف نبوده‌اند و به نظر می‌رسد که این اختلافات نزد آن‌ها ظاهری به شمار می‌آید. این نکته طبیعی است؛ زیرا فقیه به فهم عرفی از ممیز اکتفا می‌کند و تعریف وی تنها اشاره به میزان عرف است. به همین جهت، برخی فقیهان به حسب بابی که بحث تمییز پیش آمده، ممیز را تعریف می‌کنند. برخی از تعاریف فقیهان از تمییز چنین است:

1. توانایی شناخت افعال نماز، شرط از فعل، واجب از غیر واجب و توانایی قصد فعل عبادت³؛
2. آگاهی به اینکه عبادت از سوی خدا تکلیف شده است⁴؛
3. شناخت نماز و روزه و فرق گذاشتن میان عبادت خدا و غیر آن⁵؛
4. توانایی اجمالی فرق نهادن میان زیان‌آور از سودآور و شناخت فروش از اجاره و معامله‌ی سودآور از زیان‌آور⁶؛
5. تمییز میان خوب و بد⁷؛
6. ده سالگی و بالاتر⁸؛
7. توانایی شناخت زیان‌آورتر از زیان‌آور و سودآورتر از سودآور در جایی که موضوع برای غالب مردم پوشیده نباشد⁹؛
8. ادراک زشت بودن کشف عورت¹⁰.

برخی نیز غیر ممیز را تعریف کرده‌اند:

1. غیر ممیز کسی است که مقاصد عقلاء را از کلام درنمی‌یابد¹¹؛
2. کسی که از نظر عرف آگاهی‌اش بر عورت زشت به شمار نمی‌آید¹²؛
3. کسی که نمی‌تواند آنچه را دیده، حکایت کند¹³.

1محمداسماعیل بن حسین مازندرانی خواجوئی، جامع الشتات، ص187، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، چاپ اول، 1418ق.

2محقق داماد، سیدمحمد، کتاب الصلاة، مقرر: مؤمن قمی، ج2، ص18، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، چاپ دوم، 1363 «1405ق».

3زین الدین بن علی عاملی شهید ثانی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، ج1، ص570، کتابفروشی داوری، قم، چاپ اول، 1410ق. قدرت الله وجدانی فخر، الجواهر الفخریة فی شرح الروضة البهیة، ج2، ص184، انتشارات سماء قلم، قم، چاپ دوم، 1426ق.

4سیدمحمدجواد حسینی عاملی، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلاّمة، ج5، ص250.

5مغنیه، محمدجواد، فقه الإمام الصادق (عَلَیْهِ السَّلَامُ)، ج1، ص180، مؤسسه انصاریان، قم ، چاپ دوم، 1421ق. اشتهاردی، علی پناه، مدارک العروة، ج21، ص76، دار الأسوة للطباعة و النشر، تهران، چاپ اول، 1417ق.

6مغنیه، محمدجواد، الفقه علی المذاهب الخمسة، ج2، ص632، دار التیار الجدید و دار الجواد، بیروت، چاپ دهم، 1421ق.

7محمدعلی اراکی، المسائل الواضحة، ج1؛ ص200 و ج2، ص130. سیدعلی حسینی خامنه‌ای، أجوبة الاستفتاءات، ج2، ص154، الدار الإسلامیة، بیروت، چاپ سوم، 1420ق. سیدمحمد حسینی شیرازی، إیصال الطالب إلی المکاسب، ج6، ص228، منشورات اعلمی، تهران، بی‌چا، 1385. سیدموسی شبیری زنجانی، المسائل الشرعیة، ص19، مؤسسة نشر الفقاهة، قم، چاپ اول، 1428ق. سیدمحمد محقق داماد، کتاب الصلاة، ج2، ص18 و 19.

8محمدبن احمد ابن جنید اسکافی، مجموعة فتاوی ابن جنید، ص269، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، چاپ اول، 1416ق..

9محمدحسن نجفی «صاحب الجواهر»، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، ج9، ص55، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ هفتم، بی‌تا.

10محمد سند، سند العروة الوثقی، کتاب الحج، ج1، ص39، مؤسسة أم القری للتحقیق و النشر، بیروت، چاپ اول، 1423ق.

11عبدالرحمن جزیری و دیگران، الفقه علی المذاهب الأربعة و مذهب أهل البیت (عَلَیْهِمُ السَّلَامُ‏)، ج‌3، ص135، دار الثقلین، بیروت، چاپ اول، 1419ق.

12محمدسعید طباطبایی حکیم، مصباح المنهاج، کتاب الطهارة، ج2، ص21، مکتب سماحة آیة الله العظمی السیدالحکیم و مؤسسة المنار، بی‌جا، ۱۳۶۶ «‎۱۴۱۷ق».

13زین الدین بن علی عاملی شهید ثانی، مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام، ج7، ص49، مؤسسة المعارف الإسلامیة، قم، چاپ اول، 1413ق.