فقه ربوبی

پاسخ:
سلام؛ با تشکر از دقت نظر جناب عالی.
بنده معتقد به حجیت خطابات مقاصدی در فقه هستم و گرایش به فقه بزرگانی چون ابن جنید، مقدس اردبیلی، مراغی و کاشف الغطاء گرایش دارم. در بیان این موضع نیز مشکلی ندارم. مسئله دو امر دیگر است.

1. آیا مصلحت همان مقصد شریعت است؟ من در اینجا مخالفم و بر آنم که حکم به حفظ مصلحتی، از سنخ خطابات حکمی است نه خطابات مقاصدی؛ منتها در اینجا تکلیف به فعل مشخصی نیست، بلکه به پیامد فعل است.
2. آیا امام خمینی مقاصدگرا بود؟ در اینجا هم معتقدم نه. امام گرایش بسیاری به فقه مصلحت نشان می داد؛ اما چنان که گفتم، مصلحت غیر از مقصد است.اگر بنده گرایشی در فقه دارم، هیچ دلیلی نمی بینم که با انتساب نظر خود به بزرگانی چون امام خمینی برای آن مؤید بیابم. وقتی امام خمینی به صراحت خود را پایبند فقه جواهری می داند، آن هم در ماه های پایانی عمر خویش؛ بنده با کدام مجوز ایشان را خارج از فقه جواهری به شمار آورم؟
   

پاسخ:
نه. تفاوت مکتب فقه جواهری با مکتب فقهی بزرگانی که معرفی کردم، در همین است. انشاء الله به زودی بحث مفصلی در این باره خواهم داشت. دقت کنید که فقه جواهری فقهی بسیار قوی و پویا است؛ اما راز پویایی آن در توجه به مقاصد نیست. شاید جناب عالی مقاصد را با مسایلی چون الغای خصوصیت، تناسب حکم و موضوع، مصلحت و مانند آنها یکی می دانید. اما اینها یکی نیست. اما گرایش به مقاصد می تواند گستره و توان این قواعد را بسیار بیشتر نماید. برای توجه حضرت عالی به این که فقه جواهری و اصول موجود توان کشش مقاصد را ندارد، نقدی از امام نسبت به صاحب کفایه را می آورم.

امام خمینی (ره) نظر صاحب کفایه را در مسئله ی مصحح عقاب چنین تحلیل می‌کند: «فحاصل مرامه: أنّ سبب اختلاف الناس فی استحقاق الجنّة و النار و نیل الشفاعة و عدمه، هو القرب منه تعالى بالانقیاد و الطاعة، و البعد عنه بالتجرّی و المعصیة... ثمّ اعلم: أنّه - قدّس سرّه - قد اضطرب کلامه فی هذا المقام حیث حکم فی أوّل المبحث بأنّ المتجرّی مستحقّ للعقوبة على تجرّیه و هتک حرمة مولاه و بعد «إن قلت.. قلت» ظهر منه أنّ التجرّی سبب للبعد و هو موجب للعقوبة». اما سپس آن را چنین نقد می کند: «أنّ القرب و البعد أمران اعتباریّان منتزعان من طاعة العبد و عصیانه، مع أنّ استحقاق العقوبة و المثوبة من تبعات نفس الطاعة و الانقیاد و التجرّی و العصیان، و العقل إنما یحکم باستحقاق العبد المطیع و العاصی للثواب و العقاب بلا توجّه إلى القرب و البعد. و بعبارة أخرى: الطاعة و المعصیة و کذا الانقیاد و التجرّی تمام الموضوع لحکم العقل فی باب الثواب و العقاب، بلا دخالة للقرب و البعد فی هذا الحکم أصلا. و بعبارة ثالثة: إنّ عناوین القرب و البعد و استحقاق العقوبة و المثوبة منتزعات فی رتبة واحدة عن الطاعة و العصیان و شقیقیهما، و لا یمکن أن یکون بعضها موضوعا لبعض.» (خمینی «امام»، أنوار الهدایة، ج 1، ص69 و70). دقت کنید که امام چقدر از مبنای عرفانی در قرب و بعد فاصله گرفته است. آیا این مبنا جایی برای فقه مقاصد باز می گذارد؟ دقت کنید که عبارت امام مطابق با مرام مرسوم اصولیان است و آخوند از این مرام فاصله گرفته است. یکی از پایه های مقاصدگرایی این است که قرب و بعد معیار باشند و طاعت و عصیان ابزار قرب و بعد؛ نه این که طاعت و عصیان معیار باشند و قرب و بعد تنها امری انتزاعی از آن، بدون ما بإزای واقعی.