فقه ربوبی

تاریخ بشریت همواره از کفر و نفاق در رنج بوده است. اما نکته این است که چرا بشر پذیرای کفر و نفاق است؟ کفر و نفاق منافعی در این دنیا به همراه دارند؛ همان گونه که دین و ایمان نیز با منافعی در همین دنیا همراه است. اگرچه دین و ایمان افزون بر منافع دنیایی، منافع اخروی را نیز در پی دارد؛ اما بشر به واسطه​ی طبیعت بی شکیب و راحت​طلب خویش آن را انتخاب می​کند که هزینه​ی کمتر دنیایی داشته باشد و آسانتر به دست آید. تجربه​ی تاریخی بشر نشان می​دهد، شیاطین جنّ و انس برای گسترش کفر و نفاق در پی آنند که دین​مداری را پرهزینه و سخت و کم​بهره کنند و در برابر کفر و نفاق را کم​هزینه و آسان و سودمند نمایند.

حق تعالی در برابر این سیاست شیاطین، مؤمنان را مأمور می​کند که سیاست پرهزینه و کم​بهره سازی کفر و نفاق، و آسان و سودمند سازی دین​مداری را در جامعه خویش در پیش گیرند. آیات زیادی دلالت بر این نکته دارند. از جمله آیاتی که مؤمنان را مأمور می​سازند سیاست پرهزینه سازی کفر و نفاق را در پیش بگیرند، آیات زیر است:

وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ مَنَعَ مَساجِدَ اللَّهِ أَنْ یُذْکَرَ فیهَا اسْمُهُ وَ سَعى‏ فی‏ خَرابِها أُولئِکَ ما کانَ لَهُمْ أَنْ یَدْخُلُوها إِلاَّ خائِفینَ لَهُمْ فِی الدُّنْیا خِزْیٌ وَ لَهُمْ فِی الْآخِرَةِ عَذابٌ عَظیمٌ (البقرة : 114)

کیست ستمکارتر از آن که نگذاشت در مسجدهاى خدا نام او را یاد کنند و در ویرانى آن‌ها کوشید؟ اینان را نرسد که در مساجد درآیند، مگر بیمناک و هراسان آنان را در این جهان، خوارى و رسوایى و در آن جهان عذابى بزرگ است.

إِن فَأَمَّا الَّذینَ کَفَرُوا فَأُعَذِّبُهُمْ عَذاباً شَدیداً فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ ما لَهُمْ مِنْ ناصِرینَ (آل‏عمران : 56)

اما کسانی که کفر ورزیدند، در دنیا و آخرت به سختی عذابشان کنم و یارانی نخواهند داشت.

ما جَزاءُ الَّذینَ یُحارِبُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ یَسْعَوْنَ فِی الْأَرْضِ فَساداً أَنْ یُقَتَّلُوا أَوْ یُصَلَّبُوا أَوْ تُقَطَّعَ أَیْدیهِمْ وَ أَرْجُلُهُمْ مِنْ خِلافٍ أَوْ یُنْفَوْا مِنَ الْأَرْضِ ذلِکَ لَهُمْ خِزْیٌ فِی الدُّنْیا وَ لَهُمْ فِی الْآخِرَةِ عَذابٌ عَظیمٌ (المائدة : 33)

جز این نیست که سزای کسانی که با خدا و فرستاده​ی او می​جنگند و در زمین به تباهی می​کوشند این است که آنان را بکشند یا بر دار کنند یا دست​ها و پاهایشان را بر خلاف یکدیگر ببرند یا از آن سرزمین بیرونشان کنند. این است خواری و رسوایی برای آنان در این جهان، و در آن جهان عذابی بزرگ دارند.

لَهُمْ عَذابٌ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ لَعَذابُ الْآخِرَةِ أَشَقُّ وَ ما لَهُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ واقٍ (الرعد : 34)

برای آنان در زندگی دنیا عذابی است، و البته عذاب آخرت دشوارتر است، و برای آنان در برابر خدا هیچ نگهدارنده​ای نیست.

در این آیات و همانندهای این آیات که بسیاراند، کفار و منافقان، علاوه بر آخرت عذاب به عذاب دنیا نیز تهدید شده​اند. این عذاب دنیایی، اگرچه یک بخش تکوینی دارد؛ اما شامل مجازات​های تشریعی وضعی نیز می​شود. پذیرش این نکته که همین مجازات​ها مصداق عذاب الهی در دنیا است، ممکن است برای ذهن برخی بیگانه باشد؛ اما چنان که به ویژه در «مائده، 33» به صراحت آمده، خزی دنیا همان مجازات​های ذکر شده در آیه شریفه است. هم چنین در «بقره، 114» نیز که آمده منافقان باید ترسان وارد مسجد شوند، این مؤمنان هستند که باید محیط را برای آنان محیط ترس سازند؛ زیرا آشکار است که محیط مسجد به خودی خود منافقان را نمی​ترساند. بسیاری از مفسران نیز در تفسیر این آیات به در ذکر مثال برای عذاب دنیایی، مجازات​های تشریعی را برشمرده​اند.

اما مجازات​ها لازم نیست که همواره مجازات رسمی باشند؛ بلکه چنان چه از مطالعات اجتماعی نیز به دست می​آید، مجازات​هایی نیز هستند که غیر رسمی​اند. مجازات رسمی حکم رسمی ـ مانند قانون مصوب در جوامع امروزی ـ صورت معین ـ همچون حبس، شلاق، جریمه مالی، اعدام و تبعید ـ و مجری رسمی ـ مانند قوه​ی قضاییه در جوامع امروزی ـ دارند. اما مجازات غیر رسمی هیچ یک از این ویژگی​ها را ندارند، اگر چه مشروعیت دارند. مجازات​های غیر رسمی به وسیله​ی عموم مردم قابل اجرایند و صور بسیار متعددی دارند ـ از یک اخم گرفته تا طرد اجتماعی با قهر یا تخریب منزلت اجتماعی با بردن آبرو ـ و از قبل معین شده نیستند. مجازات​های رسمی جنبه​ی حقوقی و قضایی دارند، اما مجازات​های غیر رسمی جنبه​ی اجتماعی و فرهنگی دارند. مجازات­های غیر رسمی اغلب اثری به مراتب قوی​تر از مجازات​های رسمی در پرهزینه سازی ناهنجاری​های اجتماعی دارند.

آنچه در «مائده، 33» ذکر شده، مجازات رسمی است، ولی مقتضای «بقره، 114» مجازات غیر رسمی است. نمونه​ی دیگر مجازات غیر رسمی مشروع، فتوای فقیهان در باره استحباب ترک مراوده با تارک الصلاة است.¹ به هر حال، این آیات نشان دهنده​ی این هستند که حق تعالی، علاوه بر اراده تکوینی، اراده تشریعی نیز بر عذاب کفار و منافقان دارد و این اراده تشریعی باید به دست مؤمنان محقق شود، به گونه​ای که جامعه بشری برای کفر و نفاق ناامن و پرهزینه شود.