فقه ربوبی

توحید نخستین اعتقاد در دین اسلام بوده و اساس اسلام بر آن استوار است. توحید یعنی شناختن یگانگی خدای متعال و پذیرش ایمان به آن. اهمیت توحید به قدری بالا است که ادیان و مذاهب الهی با توجه به موضع­شان نسبت به توحید دسته­بندی می­شوند. امام رضا (عَلَیْهِ السَّلَامُ) در حدیث مشهور سلسلة الذهب از رسول خدا (صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ اله وَ سَلَّمَ) نقل می­کند: «قَالَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ إِنِّی أَنَا اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا فَاعْبُدُونِی وَ مَنْ جَاءَ مِنْکُمْ بِشَهَادَةِ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ بِالْإِخْلَاصِ دَخَلَ فِی حِصْنِی وَ مَنْ دَخَلَ فِی حِصْنِی أَمِنَ مِنْ عَذَابِی»¹. توحید بالاترین مقام از مقامات انبیا و اولیا شناخته می­شود.² البته توحید زمانی ارزش هویتی دارد که در زندگی مؤثر باشد؛ چنان که امام خمینی (ره) در بیان تطهیر قلب از اعتماد به خلق می­نویسد:

و آن تطهیر حاصل شود به توحید فعلی حق جلّ و علا که سرچشمه­ی جمیع طهارات قلبیّه است. و باید دانست که مجرد علم برهانی و قدم تفکّری در باب توحید فعلی نتیجه­ی مطلوبه ندارد، بلکه گاه شود که کثرت اشتغال به علوم برهانیّه سبب ظلمت و کدورت قلب شود و انسان را از مقصد اعلی باز دارد، و در این مقام گفته‏اند: العلم هو الحجاب الاکبر. به عقیده­ی نویسنده جمیع علوم عملی است حتی علم توحید.³

توحید اسلامی مستلزم ایمان به رسالت است و بدون آن توحید پذیرفته نیست؛ چنان که خدای متعال می‌فرماید: «إِنَّ الَّذینَ یَکْفُرُونَ بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ وَ یُریدُونَ أَنْ یُفَرِّقُوا بَیْنَ اللَّهِ وَ رُسُلِهِ وَ یَقُولُونَ نُؤْمِنُ بِبَعْضٍ وَ نَکْفُرُ بِبَعْضٍ وَ یُریدُونَ أَنْ یَتَّخِذُوا بَیْنَ ذلِکَ سَبیلاً * أُوْلَئکَ هُمُ الْکَافِرُونَ حَقًّا وَ أَعْتَدْنَا لِلْکَافِرِینَ عَذَابًا مُّهِینً (النساء : 150)»⁴. بنابر این، این ایمان مؤلفه­ی دوم هویت اسلامی خواهد بود. این مؤلفه سه جلوه­ی آشکار دارد: الف) شناخت نبوت و نبی، ب) اطاعت از پیامبر در دو مقام رسالت و ولایت: «مَنْ یُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللَّهَ وَ مَنْ تَوَلَّی فَما أَرْسَلْناکَ عَلَیْهِمْ حَفیظاً (النساء : 80)»⁵. اعتقاد به حقانیت قرآن «َأَنَّ الْقُرْآنَ‏ حَقٌّ‏»⁶ نیز که یکی از اساسی­ترین مؤلفه­های هویت اسلامی است، از توابع توحید و رسالت است.

این دو مؤلفه، اساس هویت اسلامی به معنای عام آن را تعریف می‌کنند؛ اما هویت اسلامی، به معنای خاص، یعنی هویت شیعی بعد از آن تعریف می‌شود. این مؤلفه همان امامت است که لازمه­ی ایمان به رسالت قرار داده شده؛ چنان که حق تعالی می‌فرماید: «قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی‏ (الشوری : 23)»⁷ و در احادیثی چون حدیث جابر و حدیث لوح اسمای دوازده امام ذکر شده است. این مؤلفه­ی هویتی نیز در دو مؤلفه خود را نشان می‌دهد: الف) شناخت امام؛ ب) اطاعت از امام در دو مقام إبلاغ و ولایت. اگر اذعان به امامت این دو جلوه را نداشته باشد؛ تنها به عنوان هویت حقوقی لحاظ می‌شود، نه هویت نهادی. این نکته از روایات زیادی قابل اخذ است. چنان که در حدیثی معتبر از امیرالمؤمنین (عَلَیْهِ السَّلَامُ) روایت شده است: «مَنْ عَرَّفَهُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَ نَبِیَّهُ وَ إِمَامَهُ ثُمَّ أَقَرَّ بِطَاعَتِهِ فَهُوَ مُؤْمِن»⁸. هم چنین فرات کوفی در تفسیر خود و نیز علی بن ابراهیم قمی در تفسیرش از امام رضا (عَلَیْهِ السَّلَامُ) روایت می‌کنند:

[مُفَارِقُنَا] وَ الْجَاحِدُ لِوَلَایَتِنَا کَافِرٌ، وَ شِیعَتُنَا وَ تَابِعُ وَلَایَتِنَا [وَ مُتَّبِعُنَا وَ تَابِعُ أَوْلِیَائِنَا لِوَلَایَتِنَا] مُؤْمِنٌ. لَا یُحِبُّنَا کَافِرٌ وَ لَا یُبْغِضُنَا مُؤْمِنٌ... مَنْ رَغِبَ عَنَّا لَیْسَ‏ مِنَّا وَ مَنْ لَمْ یَکُنْ مِنَّا [مَعَنَا] فَلَیْسَ مِنَ الْإِسْلَامِ فِی شَیْ‏ءٍ.‏⁹

هر کس از ما جدا شود یا ولایت ما را منکر گردد، کافِر است، در حالی که شیعه­ی ما [و پیرو ما و پیرو اولیای ما به خاطر ولایت ما] مؤمن است. کافِر ما را دوست نمی‌دارد و مؤمن بغض ما را ندارد... هر کس از ما روی گرداند، از ما نیست و کسی که از [با] ما نباشد، از اسلام بهره­ای نبرده است.