فقه ربوبی

1اعتراض اصولیان متأخر به تعریف مشهور قدما از همین باب است. در تعریف مشهور قدما آمده است: « العلم بالقواعد الممهدة … ». اما متأخرین بر آن اشکال کرده‌اند که اصول علم است؛ چه کسی آن را بداند و چه نداند (میلانی، 1381: ج1، ص39)

2نگاهی به برخی از این گونه تعاریف مفید است: [اصول فقه] علم به قواعد تمهید یافته برای استنباط احکام شرعیه فرعیه است (میرزای رشتی، 1313: ص26)؛ قواعد تمهید یافته برای استنباط احکام شرعیه فرعیه از ادله‌ی آنها است (حیدری، 1412ق: ص47) علمی است که از قواعدی که نتیجه‌اش در طرق استنباط حکم شرعی قرار می‌گیرد، بحث می‌کند (مظفر، 1374: ص5)؛ علم به عناصر مشترک ویژه‌ی استدلال فقهی است که فقیه چون دلیل بر جعل شرعی کلی آنها را به کار می‌گیرد (صدر، 1417ق: ص31)؛ علمی که از قواعد برقرار شده به وسیله‌ی عقلا برای استنباط احکام بحث می‌کند (طباطبایی، بی‌تا: ج1، ص14)؛ علم به قواعد تمهید یافته برای کشف حال احکام واقعی که به افعال مکلفان تعلق یافته‌اند، چه در طریق علم به آن واقع شده باشد، مانند برخی قواعد عقلی، چه موجب علم به تنجز آن بر فرض ثبوت شود و چه همان‌گونه موجب علم به سقوط عقاب گردد (حائری، بی‌تا: ج1، ص2)؛ فنی که با آن قواعدی شناخته می‌شود که می‌توانند در طریق استنباط واقع گردند یا در مقام عمل به آن منتهی شوند (خراسانی، 1409: ص9)؛ قواعدی آلی است که می‌توانند در کبرای استنتاج احکام کلی الهی یا وظیفه‌ی عملی قرار گیرند (خمینی، 1415: ج1، ص50)؛ قواعد ویژه‌ی واقع در طریق استکشاف وظایف کلی عملی، چه شرعی باشند و چه عقلی (عراقی، 1417: ج1، ص19). ذکر مراجع متنوع به اعتبار تنوع تعاریف است؛ با وجود اختلاف در تعاریف، همه‌ی آنان در این نکته همسان‌اند.

3چنان که برخی تصریح کرده‌اند که تعریف آنها جامع ذاتی نیست، بلکه جامع مشیری است (عراقی، 1417: ج1، ص19).

منابع و مآخذ

1. عراقی، آقا ضیاء الدین،1417ق، نهایة الأفکار، دفتر انتشارات اسلامى‌، چاپ سوم‌.

2. ‌خمینى (امام)، روح الله، 1415ق، مناهج الوصول، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى، قم، چاپ دوم.

3. خراسانى (آخوند)، محمد کاظم، 1409ق، کفایة الأصول، مؤسسه آل البیت، چاپ اول.

4. حائرى، ‌شیخ عبد الکریم، بی‌تا، درر الفوائد، چاپخانه مهر، قم‌، بی‌چا.

5. ‌طباطبایى، سید محمد حسین، بی‌تا، حاشیة الکفایة، بنیاد علمى فکرى علامه طباطبایى، بی‌چا.

6. صدر، سید محمد باقر،1417ق، بحوث فی علم الأصول، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامى، چاپ سوم.

7. حیدرى، سید على نقى، 1412ق، اصول الاستنباط، شوراى مدیریت حوزه علمیه قم، چاپ اول.

8. میزرای رشتی، حبیب الله، 1413ق، بدائع الأفکار، مؤسسه آل البیت، قم، بی‌چا.

9. مظفر، محمد رضا، 1374، اصول الفقه، انتشارات اسماعیلیان، قم، چاپ هفتم.

10. میلانی، سید علی حسینی، تحقیق الأصول (تقریر اصول آیةالله وحید خراسانی)، 1381، مرکز تحقیق و تزجمه و نشر آلاء، قم، چاپ اول.

11. خمینى، ‌سید مصطفى، 1418ق، تحریرات فی الأصول، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى (ره)، قم، چاپ اول.